#10 Nieuwsfabriek. Een filter voor de waarheid?

The truth is rarely pure and never simple. Oscar Wilde

Prompt: A greek philosopher reading a modern newspaper

Hoi trouwe en nieuwe lezers,

was ik weer. Wie of wat bepaalt wat waar is? In een wereld waarin feiten, meningen, satire en fictie in een oogwenk door elkaar lopen, lijkt de waarheid steeds complexer te worden. Hoe blijven we onderscheid maken? Deze vraag kwam afgelopen week in meerdere contexten terug: van Meta’s besluit om te stoppen met factcheckers tot discussies over fictie en de opkomst van AI.

Meta stopt samenwerking met factcheckers

Vorige week kondigde Zuckerberg aan dat Meta (Facebook, Instagram, Whatsapp) in de Verenigde Staten de samenwerking stopt met onafhankelijke organisaties die beoordelen of berichten mogelijk onjuist zijn. In plaats daarvan kunnen andere gebruikers commentaar leveren op mogelijk misleidende berichtgeving, vergelijkbaar met Community Notes van Musks X. "De factcheckers hebben het vertrouwen meer kwaad dan goed gedaan", zegt Zuckerberg in een videoboodschap.

Wat betekent dit voor de verspreiding van (nep)nieuws, fictie en satire?

Fictie, satire en misverstanden

Gisteren verscheen het nieuwsbericht ‘Caroline van der Plas snapt concept 'fictie' niet en kondigt woest Kamervragen aan over hitserie’. In de laatste aflevering tv-serie van Woeste Grond (AvroTros) is een boerenprotest en de kleinzoon die daaraan meedoet, wordt er door zijn grootmoeder aan herinnerd dat de gebruikte methoden veel weg hebben van die van de NSB. “Dat het hier om een dramaserie gaat, oftewel fictie, oftewel verzonnen, is te veel gevraagd voor het toch al gedimde licht dat Caroline van der Plas steeds weer laat zien te zijn,” aldus de opiniesite van BNNVARA.

In oktober verscheen in ‘mijn krant’ De Gelderse Post het bericht Satire van Het Ulfts Parool onbegrepen. “Onder hun aliassen Teun Drijfhout en Richard Bijl maken twee vrienden satirisch nieuws op hun Facebookpagina ‘Het Ulfts Parool’. Dat slaat aan, zo goed zelfs dat ze al niet meer welkom zijn in de groep ‘Je bent een Ulftenaar als’”, aldus correspondent Bart Sollman.

Ik moest denken het uitgebreide gesprek met Jonah Falke en Gijs Wilbrink, twee reizende literaire sterren uit de gemeente Oude IJsselstreek, dat ik vorig jaar december had. We bespraken onder meer de kunst van observeren, de politiek en de rol van lokale media. De waarheid speelt daarbij overal een belangrijke rol.

De veelkleurigheid van waarheid

In dat gesprek vroeg ik de heren hoe zij als schrijvers omgaan met de waarheid, aan de hand van quotes van de grote drie. Willem Frederik Hermans zei ooit: "De meeste mensen houden hun paranoia voor de waarheid." Falke antwoordde treffend: "Alleen maar onderstrepen dat het veelkleurig is."

Wilbrink voegde daaraan toe: "Ik denk dat je in de literatuur moet laten zien dát er niet één waarheid is. Literatuur biedt begrip voor al die verschillende perspectieven."

Hun woorden sluiten mooi aan bij het boek Voor ieder wat waars van Rob Wijnberg. Hij stelt dat we naar een gedeelde waarheid moeten: een weefsel waarin we elkaar nodig hebben. Hoe vinden we dat in een tijd waarin iedereen zijn eigen waarheid lijkt te hebben?

Bij een dergelijk interview of artikel ga ik niet mijn mening optekenen. Ik stel alleen vragen en stuur het gesprek, wellicht met vooraf uitgezochte informatie en quotes. Een nieuwsbrief als deze is meer geschikt voor het delen van een persoonlijke mening, of een column.

In mijn eerste column ‘We hebben elkaar nodig’ schreef ik ook al over nieuws en de waarheid: “De Gelderse Post probeert wekelijks de verantwoordelijkheid te nemen om u objectief en feitelijk van lokaal nieuws te voorzien. Om deze informerende en controlerende functie als nieuwsorganisatie te kunnen vervullen, zijn wij als zender van de boodschap zelf ook eerst ontvanger.”

De rol van de krant en de burger zijn bij de totstandkoming van nieuws zo bezien innig met elkaar verbonden. Goed naar elkaar luisteren is dan essentieel. In mijn tweede column ‘Ze luustert neet’ maakte ik de vergelijking met muziekmaken: “Maar hoe doe je dat, goed luisteren en praten? Als je druk bezig bent om de vakjes op je gitaarhals in te drukken, hoe luister je dan ook naar een ander? Als je in een gesprek al nadenkt over het punt dat jij zo wilt maken, hoe luister je dan ook naar een ander?”

In de column licht ik ook twee luistertechnieken toe uit het boek Socrates op Sneakers, maar de rol van het medium is ook van groot belang.

‘The medium is the message’

Zoals de rol van de waarheid essentieel is bij enerzijds het informeren van elkaar en anderzijds bij het naar elkaar luisteren en (proberen) begrip op te brengen voor iemands zienswijze, is de rol van het medium is essentieel. Die vervult namelijk een brugfunctie om de waarheid over te brengen volgens het aloude zender-boodschap-ontvanger model.

Voor de meeste mensen is wellicht niet helemaal duidelijk hoe nieuws tot stand komt in een krant of op een nieuwssite. De bron, de correspondent, de eindredacteur, de hoofdredacteur en de webredacteur zijn bijvoorbeeld allemaal een schakel in hoe een artikel tot stand komt en hoe het uiteindelijk wordt gepubliceerd.

Deze ‘nieuwsfabriek’, zoals ik het voor het gemak maar even noem, is geëvolueerd na eeuwen van kranten maken met de daarbij geldende criteria. Wikipedia: “Julius Caesar nam al het initiatief om in Rome de Acta diurna uit te geven, dagelijkse berichten over diverse stads- en staatsaangelegenheden, gepubliceerd op uithangborden op openbare plaatsen.”

De komst van het internet creëerde zowel uitdagingen als kansen voor de krant. Online publicaties kunnen nu overal gelezen worden en door sociale netwerken, kunnen berichten massaal gedeeld worden. Het eerste gedeelte van de nieuwsfabriek (bron, correspondent, eindredacteur) bleef echter vrijwel ongewijzigd, maar de komst van AI zorgt voor een grote verandering en zet dit onder druk.

Ik beschreef dit al bij de opkomst van ChatGPT: “Zoals sommige melkmannen en kruideniers met de tijd meegingen, zo zullen bepaalde beroepen die veel met tekst te maken hebben, zich ook echt moeten aanpassen. Niet morgen, maar vandaag. Of niet natuurlijk, zoals de meeste melkmannen en kruideniers destijds.”

Een filter voor de waarheid?

Met AI-tools kun je nu eenvoudig tientallen bronnen laten samenvatten en vragen om een uitwerking in een gewenst aantal woorden. Dit werkt nog niet vlekkeloos en het factchecken of redigeren van het algoritme is nog van belang. Met het wegvallen van onafhankelijke factcheckorganisaties bij social media, komt de verantwoordelijkheid meer bij de lezer te liggen.

Dit roept de vraag op op welke manier de lezer dit zal gaan doen en volgens welke standaarden. Bij de krant redigeren we volgens het redactiestatuut, maar wat wordt het filter voor consumenten? Kunnen we binnenkort, vergelijkbaar met bijvoorbeeld genre’s in Spotify, onze feed filteren op politieke stroming? Wel of geen satire?

In een andere mijn column schreef ik: “Nieuws is net als wetenschap gebonden aan standaarden en controles door redactiestatuten en beroept zich op de waarheid. Door de keuze van onderwerpen of de positie van een bericht, kan een krant wel een eigen venster op de wereld creëren of verschillende wereldbeelden bedienen. Bij een satirische nieuwssite is de waarheid niet met het medium verbonden.
Bij een groeiende groep mensen wordt de waarheid van reguliere media ook in twijfel getrokken. In een wereld waarin nieuws, feiten, satire en meningen als een waterval langskomen op sociale media, is het belangrijk om dit allemaal goed van elkaar te kunnen onderscheiden.”

Afgelopen week bespraken Alexander Klöpping en Erna-Jan Pfauth in hun Podcast over Media de optie om met een browser plugin of zelfs of OS-niveau berichten in je feed te filteren, die je dan zelf ook kunt instellen. Ik kan me voorstellen dat het waardevol is dat er bij berichten een vlaggetje of voetnoot komt te staan waarin wordt uitgelegd dat een bericht satirisch is of vanuit een bepaalde ideologie is geschreven.

Wat denken jullie? Is het wenselijk dat gebruikers zelf meer verantwoordelijkheid nemen voor factchecking? Of zouden we meer professionele controle nodig hebben? Of het nu gaat om factchecking, satire, of AI-gestuurde filters: hoe zorgen we ervoor dat we blijven onderscheiden wat waar is, en wat niet?"

Thanks voor het lezen en tot de volgende!

∞ Meindert ∞

p.s. ik schreef inmiddels alweer tien columns. Hieronder wat korte fragmenten en links.

Toekomstmuziek #5 Ai, ai, ai
”Zoals bij zoveel ontwikkelingen, of bij een avondje stappen, biedt AI kansen en bedreigingen. Met de uitvinding van de bijl konden mensen eenvoudiger aan voedsel komen, maar ook eenvoudiger vijanden doorklieven. Een dappere poging op de dansvloer en eff’n kieken of ’t dreg, kan in een nieuwe relatie of blauw oog resulteren. Alles komt neer op hoe we een instrument of moment gebruiken. Yin en yang.”

Toekomstmuziek #6 Vals dilemma
”Een goede redenering bestaat uit een stelling, een causaal verband (oorzaak en gevolg) en een conclusie. Een drogreden slaat de belangrijke tweede stap in een redenering over en wordt door demagogen gebruikt om recht te praten wat krom is. Bij diverse reacties over de mogelijke fusie van twee Ulftse voetbalclubs valt op dat men direct van stelling naar conclusie redeneert. Moeten de clubs fuseren? “De Boys horen in Oer” en “Stukje geschiedenis weg”, maar hoe lang bestaan de Ulftse Boys en SDOUC is toch al een fusie uit Sportclub Ulft en SDSO? Context, historie en nuance ontbreekt regelmatig in het publieke debat.”

Toekomstmuziek #7 Snoepvrij
”In zijn vorige week verschenen boek Goede Moed, bespreekt programmamaker en journalist Tim Hofman onder meer de term vrijheid en hoe artikel 1 van onze grondwet - niet discrimineren - wringt met artikel 23 - vrijheid van onderwijs. Iedereen is volgens artikel 1 gelijk, maar een school is vrij om te zeggen: ‘Mensen mogen homo zijn, maar bij ons niet homo doen’. …/… Iedereen is natuurlijk vrij om zijn of haar kind thuis te behangen met snoep, maar is het een idee om een activiteit die draait om gezondheid en waar ook scholen aan meedoen volgend jaar te vragen snoepvrij te zijn?

Toekomstmuziek #8 Toppopmuzikant
”Vervang een aantal woorden in bovenstaande alinea’s en je ziet hoe anders het carrièrepad van een jonge popmuzikant is. De lokale sportclub om samen te leren is de oefenruimte, teams zijn verschillende bands, het speelveld zijn de kroegen, de stadions de poppodia en theaters. Wat onder meer ontbreekt in deze analogie is de wekelijkse coach in de oefenruimte of bij optredens, de scout bij kroegen en poppodia, de technische staf die alles analyseert en de financiering.”

Toekomstmuziek #9 Vakantiereflectie
”Met de komst van bestsellers zoals GRIP van Rick Pastoor zijn zeker zaadjes gepland, maar ik vraag me af hoeveel zoden deze zaden aan de dijk zetten. Ik hoor u denken: “Moet dat dan?” Geen idee, maar ik begreep dat er bij het groeiende bezinningstoerisme tijdens scharniermomenten in het leven behoefte is aan introspectie. Een rol die voorheen vaak door een pastoor zonder hoofdletter werd vervuld, maar steeds meer wordt vervangen door wandelingen.”

Toekomstmuziek #10 Cultuurfabriek
”Daarnaast creëert het beschikbaar maken van de oefenruimtes die nu dienst doen als opslaghok, of een samenwerking aangaan met de media-buurman door wekelijks voor radio- en tv sessies en interviews met artiesten op te nemen, wellicht een eenvoudig te realiseren voedingsbodem voor nieuwe cultuurproducten uit de voormalige ijzerfabriek.”

Toekomstmuziek #11 De waarheid en media
Bij een groeiende groep mensen wordt de waarheid van reguliere media ook in twijfel getrokken. In een wereld waarin nieuws, feiten, satire en meningen als een waterval langskomen op sociale media, is het belangrijk om dit allemaal goed van elkaar te kunnen onderscheiden. Hoe bepaalt u wat waar is? Zouden we inderdaad tot een gedeelde waarheid kunnen komen, of is dat toekomstmuziek?

Toekomstmuziek #12 Mama
”Als klein kind ging ik regelmatig mee naar opa en oma voor klusjes. Met een bot mes het onkruid tussen de klinkers weghalen of de dakgoten schoonmaken -‘Oeh kiek toch uut’, riep oma dan-, grasmaaien of autowassen. Mama ontfermde zich ondertussen over het ramen lappen, de badkamer, de tuin en nog later over de was en de boodschappen. Mama had niet alleen aandacht voor haar ouders, maar ook voor alleenstaanden of buren. Een klusje hier, een preutjen daor.”

Toekomstmuziek #13 Pecunia
”Van tientallen zalen met een vergelijkbare capaciteit vond ik binnen tien minuten gespecificeerde jaarrekeningen met kosten en inkomsten. Door het ontbreken van deze Ulftse cijfers, deed ik navraag bij de huidige directie en de gemeente, die als subsidiënt niet specificeert welke bijdrage naar de popzaal gaat, maar helaas ving ik bot.”

Toekomstmuziek #14 ‘t alozie
Afgelopen maand is er thuis veel veranderd, want ik ben verhuisd. In de woonkamer heb ik een nostalgisch hoekje ingericht met de leren stoel van mijn opa, de boekenkasten die mijn schoonvader maakte, het nachtkastje van mijn moeders opa met daarop mijn platenspeler en de eerste plaat van mijn zoons opa. Spullen hebben een verhaal en verhalen vertellen ons wie we zijn. Een verhuizing is natuurlijk het moment om van spullen afstand te nemen, maar tevens om ze te koesteren.